Pendahuluan
Madzhab dari segi bahasa bermaksud jalan pergi. Menurut perspektif fuqaha’, mazhab adalah merupakan sekumpulan pemikiran-pemikiran mujtahid dalam bidang penggalian hukum syariat dengan menggunakan dalil-dalil secara terperinci, kaedah-kaedah dan usul, serta memiliki keterkaitan antara satu dengan yang lain, lalu membentuk kesepaduan. [1]
Mazhab Syafi’e adalah merupakan istilah khusus bagi merujuk kepada kelompok yang mengikuti Imam Muhammad bin Idris Al-Syafi’e sama ada dari segi metod penggalian hukum mahupun pemahamannya tentang hukum syarak (fiqh).
Permulaan Penyebaran Mazhab Syafi’e
Imam Al-Syafi’e telah menghafaz al-Qur’an pada umur 7 tahun. Kemudian, beliau telah mendalami bahasa Arab bersama suku Hudzail. Beliau juga telah berguru dengan mufti-mufti Mekah seperti Muslim bin Khalid al-Zanji dan Sufyan bin ‘Uyainah. Seterusnya, beliau melanjutkan pengajian dalam bidang hadis bersama Imam Malik, Mufti Madinah, dan beliau sempat menghafaz kitab Al-Muwattha’ susunan Imam Malik ketika berusia 13 tahun. Kecerdasan Imam Al-Syafi’e selalu memikat hati guru-gurunya dan beliau diberi kepercayaan oleh guru-gurunya untuk mengeluarkan fatwa sejak umurnya mencecah 15 tahun.
Imam Al-Syafi’e sangat tekun pergi belajar dari para ulama’ Hijaz dan Iraq. Beliau juga selalu mengikuti perdebatan-perdebatan ilmiah, meneliti dan mencermati tulisan-tulisan ulama’ yang masyhur. Sikapnya ini telah membuka mata beliau akan kelemahan hujah mazhab Ahl al-Ra’yi dan Ahl al-Hadis yang sedia ada di zamannya. Lalu, beliau mulai mengajar dan menyebarkan mazhabnya di Hijaz, Iraq, dan Mesir yang merupakan kombinasi antara metod dan pemahaman Ahl al-Ra’yi dan Ahl al-Hadis serta berjaya merangka dasar mazhab yang dipandang sistematik.
Penyebaran Mazhab Syafi’e di Kepulauan Melayu
Penyebaran Mazhab Syafi’e di Kepulauan Melayu terbahagi kepada beberapa bahagian, iaitu penyebaran melalui mubaligh yang dipercayai sebagai Ahl Al-Bait, penyebaran melalui institusi pendidikan dan penyebaran melalui tulisan.
Mubaligh Ahl Al-Bait
Terdapat beberapa pandangan tentang teori kedatangan Islam di Kepulauan Melayu, mungkin ia dibawa oleh mubaligh dari Arab, Parsi, India atau Cina. Sungguhpun demikian, kebanyakan sejarawan menyokong pendapat yang mengatakan bahawa Islam telah dibawa tidak secara langsung dari Arab, tetapi menerusi pedagang-pedagang dari Malabar atau Koromandel (Gujerat). [2] Dan kebanyakan mubaligh Islam yang datang ke Nusantara adalah dari keturunan Ahl Al-Bait.
Kebenaran hal ini dapat ditinjau sejak zaman Imam Al-Syafi’e. Pada ketika Imam Al-Syafi’e bekerja di Yaman, beliau selalu bersikap jujur dan adil, sampai siapa pun tidak berpeluang untuk memberikan rasuah kepadanya. Selain itu, beliau sering menunjukkan penghormatan dan kecintaan beliau terhadap Ahl al-Bait. Imam Al-Syafi’e pernah berkata, “Sekiranya mencintai keluarga Muhammad (Ahl al-Bait) itu adalah ciri orang (Syiah) Rafidhah, maka saksikanlah wahai jin dan manusia bahawa aku adalah pengikut (Syiah) Rafidhah (dalam mencintai Ahl al-Bait).”[3]
Ucapan Imam Al-Syafi'e ini menyebabkan beliau disenangi dari kalangan Ahl Al-Bait. Sampai mereka yang berasa iri hati kepada Imam Al-Syafi'e mula melaporkan kepada khalifah bahawa Imam Al-Syafi'e adalah ketua kaum yang cuba merebut kuasa khalifah. Khalifah pun membuat soal-siasat terhadap Imam Al-Syafi’e dan akhirnya khalifah mula membebaskan beliau kerana menyedari bahawa tuduhan itu adalah merupakan bentuk salah faham yang tidak boleh dijadikan alasan untuk menghukum Imam Al-Syafi’e.
Sejak peristiwa tersebut, pengaruh Imam Al-Syafi’e semakin kuat menjalar dalam kalangan Ahl Al-Bait terutama dari Hadhramaut dan mendorong mereka untuk mempelajari, mengikuti dan menyebarkan Mazhab Al-Syafi’e.
Sejak peristiwa tersebut, pengaruh Imam Al-Syafi’e semakin kuat menjalar dalam kalangan Ahl Al-Bait terutama dari Hadhramaut dan mendorong mereka untuk mempelajari, mengikuti dan menyebarkan Mazhab Al-Syafi’e.
Muhammad Al-Syatiri, seorang sejarawan Hadhramaut berkata:
“Mazhab Ibadiyah adalah mazhab yang dominan di sana (Hadhramaut)…Tetapi Imam Al-Muhajir (Ahmad bin Isa) dengan ilmunya, kekuatan peribadinya dan keberaniannya mampu menyebarkan Mazhab Sunni Syafi’e di Hadhramaut…Berkata ia: Berubahlah tanah Hadhramaut menjadi negeri Sunni Syafi’e...”[4]
Al-Habib Abdullah bin Alwi Al-Attas berkata dalam bukunya Al-Ilmu Nibras fi Al-Tanbih ‘Ala Man Hajil Akyas tentang kaum Alawiyyin:[5]
“Mereka adalah seperti rantai, jika bergerak seuntai bergerak pula untai yang lain. Mereka semua Ahl al-Sunnah wa Al-Jamaah, bermazhab Syafi’e, berakidah Asy’ari.”
Hasilnya, beberapa ulama Ahl Al-Bait telah mengembara ke Nusantara menyebarkan Islam sekaligus mengajarkan fiqh Mazhab Al-Syafi’e. Antara ulama Ahl Al-Bait tersebut ialah:
1. Syeikh Ismail.
Syeikh Ismail telah dihantar oleh Syarif Mekah bagi menyebarkan Islam di Samudera Pasai. Beliau diminta pergi ke Malabar, dan berjumpa dengan Raja di sana, iaitu Sultan Muhammad (Faqir Muhammad).[6] Kemudian Faqir Muhammad ingin menyertai Syeikh Ismail ke Samudera Pasai, dan memberikan takhta kerajaan kepada keturunannya.
Sebelum kedatangan Syeikh Ismail, kerajaan Perlak Samudera Pasai telah ditakluki oleh pemerintah Syiah. Oleh sebab itu, syarif-syarif Mekah menghantar Syeikh Ismail ke Samudera Pasai dan tiba di sana pada abad ke-13, kira-kira pada tahun 1261-1289 M,[7] bagi menyebarkan Islam serta memperjuangkan mazhab Sunni.[8] Namun, dalam masa menyebarkan mazhab Sunni, Syeikh Ismail yang dikatakan bahawa beliau bermazhab Syafi’e[9] telah mengajarkan fiqh mazhab Syafi’e kepada pemerintah dan masyarakat. Oleh kerana itu, tidaklah salah seandainya kita mengatakan bahawa Syeikh Ismail inilah orang pertama yang dikenali membawa mazhab Syafi’e ke Nusantara.
Memang benar, sebelum kedatangan Syeikh Ismail ke Nusantara, seorang mubaligh yang dikenali sebagai Syeikh Abdullah Arif, bermazhab Sunni, telahpun terlebih dahulu sampai ke Nusantara. Namun, Syeikh Abdullah Arif tidak dikenali sebagai orang yang membawa mazhab Syafi’e. Beliau dikatakan pernah berguru dengan Syeikh Abdul Qadir al-Jailani, dan berwatak seperti seorang ahli sufi.[10] Kemungkinan yang dapat diambil ialah Syeikh Abdullah Arif lebih memfokuskan kepada Tasawuf dan tidak dikenali sebagai orang yang mengajarkan fiqh mazhab Syafi’e kepada pemerintah dan masyarakat.
2. Syed Abdul Aziz.
Beliau datang dari Jeddah ke Melaka yang ditugaskan untuk mengislamkan Raja Melaka bernama Sultan Muhammad Shah (1424-1444 M).[11]
3. Syarif Ali.
Beliau telah berkahwin dengan puteri Sultan Ahmad-Sultan Brunei, dan apabila Sultan Ahmad mangkat, Syarif Ali diangkat menjadi Sultan Brunei yang ketiga bermula pada awal abad ke 15 Masihi.[12] Ayahnya bernama Syarif Ajlan bin Syarif Rumaithah bin Syarif Muhammad Abu Nu’mai bin Syarif Abu Saad Al-Hasan bin Syarif Ali Al-Akbar bin Syarif Qitadah bin Syarif Idris bin Syarif Muta’in bin Syarif Abduk Karim bin Syarif Isa bin Sayrif Al-Hussein bin Syarif Sulaiman bin Syarif Ali bin Syarif Abdullah bin Syarif Abu Jaafar Muhammad bin Syarif Abdullah Al-Akbar bin Syarif Muhammad Al-Thaer bin Syarif Musa al-Tsani bin Syarif Abdullah Al-Salleh bin Musa Al-Jaun Abdul Hasan bin Abdullah Al-Muhudh bin Syarif Hassan Al-Mutsanna bin Saidina Hasan bin Saidina Fatimah binti Rasulullah SAW.[13]
4. Syarif Hidayatullah atau Sunan Gunung Jati.
Beliau bertanggungjawab menyebarkan Islam dan fiqh Mazhab Al-Syafi’e di Banten dan Cirebon (Tanah Jawa) pada abad 16 Masihi. Ayahnya bernama Abdullah bin Ali Alam (Ali Nurul Alam) bin Jamaluddin Al-Hussein bin Ahmad Syah Jalal bin Abdullah bin Abdul Malik bin Alawi Amal al-Faqih bin Muhammad Shahib Mirbath bin Ali Khali’ Qasam bin Alawi bin Muhammad bin Alawi bin Ubaidillah bin Ahmad Muhajirullah bin Isa Al-Rumi bin Muhammad Naqib bin Ali Al-Uraidhi bin Jaafar Al-Sadiq bin Muhammad Al-Baqir bin Ali Zainal Abidin bin Saidina Al-Hussein bin Saidatina Fatimah binti Rasulullah SAW.[14]
5. Syarif al-Hasyim atau Syed Abu Bakar.
Beliau merupakan pengasas kesultanan Ahl al-Bait di Sulu (Filipina Lama). Ayahnya bernama Syarif Ali Zainal Abidin bin Syed Muhammad bin Syed Ali bin Syed Abdullah bin Syed Alwi bin Syed Muhammad Shahib Mirbath bin Ali Khali’ Qasam bin Alawi bin Muhammad bin Alawi bin Ubaidillah bin Ahmad Muhajirullah bin Isa Al-Rumi bin Muhammad Naqib bin Ali Al-Uraidhi bin Jaafar al-Sadiq bin Muhammad Al-Baqir bin Ali Zainal Abidin bin Saidina Al-Hussein bin Saidina Fatimah binti Rasulullah SAW.[15]
Institusi Pendidikan
Pada awal penerimaan Islam oleh Kerajaan Melaka, pemimpin-pemimpin masyarakat telah menerima pendidikan Islam menerusi beberapa tempat, iaitu di istana dan di rumah ulama’.[16] Selepas kejatuhan Melaka, Acheh telah mengambil alih menjadi pusat pengajian Islam. Dan masjid dijadikan sebagai pusat pengajian Islam.[17] Di Pattani pula, institusi pondok terkenal sebagai tempat pendidikan Islam tradisional.[18] Kesemua tempat-tempat ini dijadikan sebagai tempat bagi menyebarkan atau mengajarkan fiqh Mazhab Syafi’e.
Tidak cukup dengan institusi pendidikan tempatan, masyarakat juga telah menerima pendidikan tentang Mazhab Syafi’e menerusi institusi pendidikan antarabangsa. Telah dikenal pasti bahawa terdapat satu bahagian pengajian di Universiti Al-Azhar yang dikhususkan untuk orang Jawa, yakni orang-orang Islam yang datang dari Nusantara sejak sebelum abad ke-20. Mesir memang sudah lama terkenal sebagai pusat utama keilmuwan mazhab Syafi’e.[19]
Selain itu, orang-orang yang datang dari Nusantara turut berpeluang mengaji pendidikan mazhab Syafi’e di Masjidil Haram dari Syeikh Nawawi Banten, Syeikh Ahmad Khatib dan Kiyai Mahfuhz Termas. Ketiga-tiga tokoh ini bertanggungjawab mengajarkan fiqh mazhab Syafi’e di Masjidil Haram pada suatu masa dulu.[20]
Penulisan
Penyebaran Mazhab Syafi’e melalui penulisan memang sudah masyhur diketahui. Menurut pengkaji sejarah, kitab-kitab yang dijadikan rujukan pada zaman Kesultanan Melayu Melaka dulu ialah:[21]
1. Duril Mazlum (Al-Dur Al-Manzum).
Karya Syeikh Abu Ishaq Al-Syirazi. Salah seorang tokoh Mazhab Al-Syafi’e. Kitab ini dipercayai adalah kitab Akidah dan Tasauf yang membincangkan tentang Zat, Sifat dan Af’al Allah.[22] Sebenarnya terdapat pengkaji sejarah yang mengatakan bahawa kitab ini adalah karya Maulana Abu Bakar, anak murid Abu Ishaq Al-Syirazi, yang dibawa ke nusantara. Namun, dalam buku Sulalatus Salatin-Sejarah Melayu, menceritakan bahawa karya itu adalah merupakan karya Abu Ishaq yang diberi kepada muridnya Abu Bakar, lalu disuruh Abu Bakar mengajarkan kitab itu kepada orang lain.[23]
2. Minhaj Al-Talibin.
Karya Imam Al-Nawawi. Merupakan ulama Mazhab Syafi’e yang masyhur. Kitab ini fokus kepada fiqh Mazhab Syafi’e.
3. Ihya’ Ulum al-Din.
Karya Imam Abu Hamid Al-Ghazali. Terkenal sebagai pengikut mazhab Syafi’e. Kitab ini sangat tebal dan meliputi perbahasan mengenai Akidah, Ibadat dan Akhlak.
Setelah kitab-kitab di atas, muncul pula kitab-kitab fiqh Mazhab Syafi’e yang lain di Nusantara seperti:
- Shirat al-Mustaqim. Karya Nuruddin Al-Raniri.[24]
- Mi’rat al-Thullab. Karya Abdul Raud Sengkel.[25]
- Tuhfatul Muhtaj. Karya Ibn Hajar Al-Haitami. Sebahagian telah diterjemahkan, kira-kira sejak sebelum abad ke-19.[26]
- Sabilal Muhtadin. Karya Arsyad al-Banjari.[27]
Selanjutnya, kitab-kitab fiqh Mazhab Syafi’e terus-menerus diterjemahkan dalam bahasa Melayu dan diterbitkan oleh penerbit-penerbit tempatan (Malaysia):
- Penerbit Pustaka Antara Kuala Lumpur telah menerbitkan kitab Al-Umm (Imam Al-Syafi’e).
- Penerbit Klang Book Centre telah menerbitkan kitab Fath Al-Mu’in (Zainuddin bin Abdul Aziz Al-Malibari).
- Penerbit Jahabersa telah menerbitkan kitab Al-Iqna’ (Khatib Syarbini), Matla’ Al-Badrain dan Asybah wa Al-Nazhair (Imam Al-Suyuti).
- Penerbit Jasmine telah menerbitkan kitab Al-Mu’tamad (Muhammad Az-Zuhaili).
- Penerbit Pustaka Salam telah menerbitkan Al-Fiqh Al-Manhaji (Mustafa Al-Bugho, Mustafa al-Khen, Ali Al-Syarbaji).
NOTA KAKI
[1] Hlm. 169. Ensiklopedia Imam Syafi’i. Penerbit Hikmah. (2008)
[2] Hlm. 680. Sejarah Umat Islam. Pustaka Nasional Pte Ltd. (2002)
[3] Hlm. 103. Ensiklopedia Imam Syafi’i. Penerbit Hikmah. (2008)
[4] Hlm. 95. Menjejak Warisan Melayu Islam Beraja. Penerbit Media Stria Sdn Bhd. (2008)
[5] Hlm. 96. Ibid.
[6] Hlm. 76. Malaysia Kita. INTAN. (1994)
[7] Hlm. 142. Menjejak Warisan Melayu Islam Beraja. Penerbit Media Stria Sdn Bhd. (2008) Pengiraan ini berdasarkan tempoh pemerintahan Raja Meru Silu yang kemudian diislamkan oleh Syeikh Ismail dan mulai digelar Sultan Malik al-Saleh. Sebahagian pengkaji sejarah Indonesia menolak kenyataan Syeikh Ismail mengislamkan Raja Meru Silu dengan alasan Perlak Samudera Pasai telahpun menjadi kerajaan Islam (yang diperintah oleh Syiah) sebelum Raja Meru Silu memerintah. Alasan yang dibuat hujah bahawa Syeikh Ismail mengislamkan Raja Meru Silu pula adalah fokus pada pertukaran nama Meru Silu kepada Malik Al-Saleh.
[8] http://adisuseno.wordpress.com/2010/07/30/kerajaan-perlak-kerajaan-islam-indonesia-yang-pertama/
[9] Hlm. 93. Menjejak Warisan Melayu Islam Beraja. Penerbit Media Stria Sdn Bhd. (2008)
[11] Hlm. 94. Menjejak Warisan Melayu Islam Beraja. Penerbit Media Stria Sdn Bhd. (2008)
[12] Hlm. 64-65. Sejarah dan Tamadun Islam di Asia Tenggara. Karisma Publications. (2009)
[13] Hlm. 85. Menjejak Warisan Melayu Islam Beraja. Penerbit Media Stria Sdn Bhd. (2008)
[14] Hlm. 88. Ibid.
[15] Hlm. 87. Ibid.
[16] Hlm. 121. Nota Lengkap STPM Tamadun Islam. Penerbit Fajar Bakti Sdn Bhd. (2004)
[17] Hlm. 122. Ibid.
[18] Hlm. 122. Ibid.
[19] Hlm. 35. Kitab Kuning, Pesantren, dan Tarekat: Tradisi-tradisi Islam di Indonesia. Penerbit Mizan. (1995)
[20] Hlm. 37-38. Ibid.
[21] Hlm. 183. Longman Teks Pra-U STPM Tamadun Islam. Penerbit Pearson Malaysia Sdn Bhd. (2009)
[22] Hlm. 156-157. Sulalatus Salatin-Sejarah Melayu. Penerbit Dewan Bahasa & Pustaka. (2006)
[23] Hlm. 157. Ibid.
[24] Hlm. 113. Kitab Kuning, Pesantren, dan Tarekat: Tradisi-tradisi Islam di Indonesia. Penerbit Mizan. (1995)
[25] Hlm. 113. Ibid.
[26] Hlm. 113. Ibid.
[27] Hlm. 127. Ibid.
BIBLIOGRAFI
Buku
Abdul Rahman Hj. Ismail. Cetakan Pertama, 2005. Malaysia: Sejarah Kenegaraan dan Politik. Kuala Lumpur. Dewan Bahasa dan Pustaka.
Ahmad Nahrawi. Cetakan Pertama, 2008. Ensiklopedia Imam Syafi’i. Jakarta Selatan. Penerbit Hikmah.
Hamka, Prof.. Cetakan Keempat, 2002 (Edisi Baru). Sejarah Umat Islam. Singapura. Pustaka Nasional Pte Ltd.
Ibnu Batutah. Cetakan Pertama, 2003. Pengembaraan Ibn Battutah. Kuala Lumpur. Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM).
Mahayudin Hj Yahaya. Cetakan Keempat, 2004. Nota Lengkap STPM Tamadun Islam. Selangor. Fajar Bakti Sdn. Bhd.
Mahayudin Hj. Yahaya. Cetakan Kedua, 2001. Islam Di Alam Melayu. Kuala Lumpur. Dicetak oleh Dewan Bahasa dan Pustaka.
Mahdi Shuid, Rumaizuddin Ghazali, Hazlina Mansor. Cetakan Pertama, 2009. Longman Teks Pra-U STPM Tamadun Islam. Selangor. Pearson Malaysia Sdn. Bhd.
Martin van Bruinessen. Cetakan Kedua, 1995. Kitab Kuning, Pesantren dan Tarekat: Tradisi-tradisi Islam di Indonesia. Bandung, Indonesia. Penerbit Mizan.
Panel Penulis. Cetakan Kedua, 1994. Malaysia Kita. Kuala Lumpur. Institut Tadbiran Awam Negara (INTAN).
Panel Penulis. Cetakan Kedua, 2004. Melaka Pusat Penyebaran Islam di Nusantara. Melaka. Institut Kajian Sejarah dan Patriotisme Malaysia (IKSEP).
Panel Penulis. Cetakan Pertama, 2001. Imam Shafie: Ulama Pembimbing Hidup Beragama Di Nusantara. Johor. Bahagian Penyelidikan, Jabatan Agama Johor.
Penterjemah: Suhaiza bt. Ibrahim. Cetakan Pertama, 2007. Malaysia Negara Kita. Malaysia. MDC Publishers Sdn. Bhd.
Saifullah Mohd Sawi, Samsu Adabi Mamat. Terbitan Pertama, 2009. Sejarah dan Tamadun Islam di Asia Tenggara. Selangor. Karisma Publications Sdn. Bhd.
Samad Ahmad, A. Cetakan Kesebelas, 2006. Sulalatus Salatin: Sejarah Melayu. Kuala Lumpur. Dewan Bahasa dan Pustaka.
Suzana Hj. Othman. Cetakan Pertama, 2008. Menjejak Warisan Melayu Islam Beraja. Kuala Lumpur. Media Satria Sdn. Bhd.
Laman Web
No comments:
Post a Comment